Calvarie

Vervaardiger:

Antonello da Messina (peintre)

Periode:

n/a

Datering:

1475

Instelling:

Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen

Type:

schilderij, painting en peinture

Subtype:

schilderij

Materiaal:

hout

Onderwerp:

Religieuze voorstellingen

Dimensies:

52,5 × 42,5 cm

Inventarisnummer:

4

Beschrijving:

De gestorven Christus hangt aan een kruis op Golgotha of de Calvarieberg. Aan zijn voeten treurt Maria en bidt Johannes, zijn favoriete leerling. Links en rechts van Christus zijn twee misdadigers gekruisigd aan een afgeknotte boom. Een stoet van soldaten trekt terug naar Jeruzalem, de ommuurde stad in de verte. Ze hebben zonet Christus’ zijde doorboord met een lans en de benen van de linkse misdadiger gebroken, zodat hij sneller zou sterven. Golgotha, wat ‘Schedelplaats’ betekent, is in het christelijke denken een belangrijke locatie. Volgens apocriefe tradities was het de begraafplaats van Adam, die verantwoordelijk was voor de zondeval. Christus stierf op diezelfde plaats om zo de mens te verlossen van Adams erfzonde. In het landschap worden enkele details geïnterpreteerd als symbolen die het centrale verhaal kracht bijzetten. Zo worden de schedels met de slang in de voorgrond geassocieerd met zonde en dood, en de uil met het jodendom. Als geheel zou het schilderij dan staan voor Christus’ overwinning op dit alles. Toch is voorzichtigheid geboden. Enerzijds is de betekenis van sommige symbolen verloren gegaan en anderzijds is er gevaar voor overinterpretatie. Over dit paneel is bijvoorbeeld ook geschreven dat de herten, konijnen en bloemen een specifieke betekenis hadden. Het is meer waarschijnlijk dat de schilder ze simpelweg toevoegde om zijn landschap een naturalistisch effect te verlenen. Het schilderij is 1475 gedateerd en gesigneerd door Antonello da Messina, een Italiaanse schilder die afkomstig was uit Messina (Sicilië). Hij behoort tot de Italiaanse renaissance, maar zijn stijl wordt geassocieerd met de kunst uit het Noorden. Antonello was in Italië een van de pioniers van het schilderen met olieverf, de techniek die Jan van Eyck op scherp stelde. Er wordt verondersteld dat Antonello het medium adopteerde onder zijn invloed. Mogelijk zag hij schilderijen van Van Eyck tijdens zijn verblijf in Napels of Venetië. In de vroegmoderne periode werd Italië toonaangevend voor de kunsten in Europa. Kunstenaars uit de Lage Landen reisden vanaf de 16de eeuw zuidwaarts om er de kunst van de klassieke oudheid en de renaissance te bestuderen. In het geval van Antonello en Van Eyck is er sprake van invloed in de omgekeerde richting. Olieverf bood schilders meer mogelijkheden dan tempera, een verf op basis van eiwit die courant was in 15de-eeuws Italië. Zo zijn de kleuren veel helderder, wat na de restauratie in 2007 duidelijk waarneembaar werd in deze Calvarie. De subtiele kleur- en toonverschillen waarmee Antonello een gevoel van ruimte creëerde zijn bewonderenswaardig. Met olieverf kan een schilder bovendien ook zachte overgangen maken tussen licht en donker. Antonello benutte deze eigenschap bijvoorbeeld in de schaduwpartijen van de lichamen van Christus en de misdadigers. Er is niets geweten over de originele context van het werk. Het kleine formaat suggereert dat het dienstdeed als devotiestuk in een privécontext, eerder dan als altaarstuk. Antonello maakte meerdere van deze verfijnde voorstellingen op klein formaat van de kruisdood van Christus. Een van de paneeltjes wordt bewaard in de National Gallery in Londen (Inv. NG1166). De Calvarie kwam in 1841 in het KMSKA terecht via Florent van Ertborn. Het is een van de weinige Italiaanse werken in de collectie en het enige werk van Antonello in België. Wereldwijd zijn maar 46 schilderijen van hem bewaard, waarvan er slechts twaalf gesigneerd zijn.

Iconclass:

11K2 duivels in de vorm van fabelachtige dieren
11Q21 één persoon biddend
25F24 hoefdieren
25F24(DEER) hoefdieren: hert
25F26 knaagdieren
25F26(RABBIT) knaagdieren: konijn
25H11 bergen
25H112 rotsen
25H1124 kei, steen
25H2322 zee
25I5 landschap met toren of kasteel
25I6 landschap met brug, viaduct of aquaduct
31A141 naakt met bedekte genitaliën
31A211 (menselijke) schedel
31A233 knielende figuur
31AA235 zittende figuur - AA - vrouwelijke menselijke figuur
31AA2351 op de grond zittend - AA - vrouwelijke menselijke figuur
31E2356 gewelddadige dood door kruisiging
31F11 doodshoofd, schedel (symbool van de Dood)
41A12 kasteel
41A361 toren (van huis of gebouw)
41D21(ROBE) kleding die het gehele lichaam bedekt (KLEED)
41D211 jurk, japon
41D2122 cape
41D2211 sluier
41D2332 schoenen, sandalen
41D27 draperie, gedrapeerd kledingstuk, 'Gewandgebung'
44G321 instrumenten voor foltering, executie of bestraffing
44G321(CROSS) instrumenten voor foltering, executie of bestraffing: kruis
45B de soldaat; het soldatenleven
45C1 wapens
45C14(LANCE) hak- en steekwapens: lans
45C2 militaire kleding en andere uitrusting (uniformen, muts, harnas, helm, enz.)
45C22 harnas
45C221 helm
45C223 kuras
46C112 brug
46C131 berijden van een paard, ezel of muilezel; ruiter
46C13141 paard
47D8 gereedschap, hulpmiddelen, werktuigen ~ ambachten en nijverheid
47D8(NAIL) gereedschap, hulpmiddelen, werktuigen ~ ambachten en nijverheden: nagel
49L8 inscriptie
61D(GOLGOTHA) geografische namen van landen, regio's, bergen, rivieren, enz. (namen van steden en dorpen uitgezonderd) (GOLGOTHA)
73D6 de kruisiging van Christus: Christus' dood aan het kruis; Golgotha (Mattheüs 27:45-58; Marcus 15:33-45; Lucas 23:44-52; Johannes 19:25-38)
73DD641 gekruisigde Christus met Maria en Johannes aan weerszijden van het kruis; Holy Rood - DD - de drie kruisen
73D6712 lendendoek ~ bijzonderheden van kruisigingsscènes
73D82 individuele passiewerktuigen
73D82(CROSS) kruis ~ passiewerktuigen
73D82(NAIL) individuele passiewerktuigen (NAGEL)