Saint Christopher

Creator:

Quinten Massijs (peintre)

Period:

n/a

Date:

(1490)

Institution:

Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen

Type:

schilderij, painting, and peinture

Subtype:

schilderij

Material:

hout

Subject:

Religieuze voorstellingen

Dimensions:

115 × 72 cm

Object number:

29

Description:

Op de voorgrond doorwaadt de reus Christophorus een rivier. Hij draagt een blauw kleed en een roze mantel, en steunt op een gevorkte staf. Op zijn schouder maakt het Christuskind, met een aureool om zijn hoofd, een zegenend gebaar. Links bevindt zich een rotspartij met in de spelonk een kluizenaar met een lantaarn. Rechts biedt het schilderij uitzicht op een weids kustgezicht in de gloed van de ondergaande zon. Links tussen de rots en Christophorus ligt in de verte een stad. De 13de-eeuwse Legenda aurea vertelt het verhaal van de heidense reus Christophorus, die graag wilde werken voor ‘de machtigste heerser ter wereld’. Hij trad eerst in dienst van een christelijke vorst, maar toen die een kruis sloeg uit vrees voor het kwaad, ging Christophorus voor de duivel werken. Op zijn beurt bleek Satan angst te hebben voor een kruis aan de kant van de weg. Een heremiet zei Christophorus dat hij de opperheer van het kruis kon leren kennen en dienen, en wel door mensen over het diepe water te dragen. Op een nacht verscheen een kind dat overgezet wilde worden, maar dat woog als lood. Met grote moeite en bijgelicht door de lantaarn van de kluizenaar bereikte Christophorus de oever. Behalve het Christuskind had hij ook de zonden van de wereld gedragen die Christus op zijn schouders torste. Christophorus, wat in het Grieks betekent ‘drager van Christus’, was in de late middeleeuwen een populaire heilige en de beschermer van reizigers. Zijn gigantische figuur stond vaak als beeld of schilderij bij de ingang van kerken. Dat kan ook de functie zijn geweest van dit werk. Christophorus werd aangeroepen tegen een schielijke dood, voor mensen die het sacrament van de zieken niet konden ontvangen. Zijn beeltenis was dan ook veelvuldig te zien in verpleeghuizen. Mogelijk heeft ook dit werk toebehoord aan een van de talrijke caritatieve instellingen van de stad Antwerpen, tot aan de ontmanteling in de Franse tijd. Aan Christophorus’ attribuut, de staf, kunnen diverse betekenissen worden toegekend. Zo zou Christus Christophorus hebben bevolen zijn stok in de grond te steken, waarna er jonge takken aan ontsproten. Een boom bovenaan de grot verwijst hiernaar. Massijs’ latere vriend Erasmus verzette zich tegen vormen van bijgeloof zoals die met Christophorus verbonden waren. Friedländer (1971) dateerde het stuk vroeg in het oeuvre van Massijs (omstreeks 1490) vanwege beeldelementen die zijn ontstaan in de werkplaats van Dirk Bouts, die in Massijs’ geboortestad Leuven werkte. Zo wees hij op de gelijkenis met de heilige Christophorus op het rechterluik van Bouts’ zogeheten Parel van Brabant (München, Alte Pinakothek, inv.nr. WAF 76). Silver (1984) volgde hem hierin en zag ook verwantschappen met Christophorusfiguren door de Meester van Katharina van Kleef en Jan van Eyck. De vergelijking van Massijs’ Heilige Christophorus met vroegere voorbeelden toont aan dat zijn werk sterk aan dynamiek heeft gewonnen doordat de heilige reus recht op de toeschouwer toeloopt. Dat creëert een grotere dieptewerking in het schilderij, waardoor de heilige aansluit bij de typologische veranderingen die de dominerende figuur aan het einde van de 15de eeuw doormaakte. Ook de compositie versterkt de dynamiek. Terwijl de heilige Christophorus in de versies van Van Eyck, Bouts en Memling aan weerszijden door een hoge rotspartij wordt geflankeerd, heeft Massijs dat onderdeel aan de rechterzijde vervangen door een lagergelegen lieflijk kustlandschapje. De richting die de compositie hierdoor krijgt – van linksboven naar rechtsonder – wordt extra geaccentueerd door Christophorus’ staf. De vergulde aureool van het Christuskind doet eerder archaïsch aan, maar het fraaie landschap met de gloed van een ondergaande zon is verrassend en nieuw. Het kustgezicht sluit stilistisch nauw aan bij het landschapstype dat Antwerpen in het eerste kwart van de 16de eeuw dominant werd: het wereldlandschap. Massijs heeft zijn interesse voor het landschap ook in andere werken tot uitdrukking gebracht. Bovendien werkte hij samen met de gespecialiseerde Antwerpse landschapsschilder Joachim Patinir, de grondlegger van het wereldlandschap als zelfstandig genre.

Iconclass:

11D2 Christ as child or youth (in general) ~ Christian religion