Val van de opstandige engelen

Vervaardiger:

Frans Floris I (peintre)

Periode:

n/a

Datering:

1554

Instelling:

Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen

Type:

schilderij, painting en peinture

Subtype:

drieluik[middenluik]

Materiaal:

hout

Onderwerp:

Religieuze voorstellingen

Dimensies:

303 × 220 cm

Inventarisnummer:

112

Beschrijving:

Centraal bovenaan op dit paneel van Frans Floris heft de aartsengel Michael het zwaard. Met zijn kompanen verjaagt hij demonen onder aanvoering van een zevenkoppige draak uit het hemelrijk. Het schilderij is in twee registers verdeeld. Het bovenste deel is gevuld met engelen. Onderaan zien we duivelse mengwezens met bijvoorbeeld slangenhaar of een varkenskop. Het werk verbeeldt een strijd tussen goed en kwaad. Michael, ofwel de heilige Michiel, was de patroonheilige van de Schermers, een van de zes Antwerpse gewapende gilden. Hun leden waren veelal gegoede burgers die een wapen mochten dragen. De gilden hielpen het stadsbestuur met de ordehandhaving en bij brand. Naast de Schermers waren er twee kruisbooggilden, twee handbooggilden en tot slot de kolveniers, gewapend met een voorloper van het musket. Aan het begin van de 16de eeuw droegen ze tijdens hun dienst allemaal een vuurwapen. Het andere wapen diende voor de vele ceremoniële aangelegenheden, zoals wedstrijden en processies. De schuttersgilden hadden allemaal een altaar in de Onze-Lieve-Vrouwekerk, Antwerpens grootste kerk, die in de loop van de 16de eeuw de kathedraal van het bisdom Antwerpen werd. Op deze prestigieuze plaats pakten ze uit met spectaculaire altaarstukken. De Schermers lieten hun altaarstuk schilderen door Frans Floris. Hoewel hij in onze tijd minder bekend is dan zijn tijdgenoot Pieter Bruegel, gold Floris bij leven als een van de belangrijkste schilders in de Lage Landen. Hij was een geleerde kunstenaar met een groot atelier, waar zowel altaarstukken als mythologische werken werden geproduceerd. In dat opzicht was Floris een voorafspiegeling van de 17de-eeuwer Rubens. Floris voltooide het altaarstuk voor de Schermers in 1554. Met dit vooruitstrevende werk vergrootte hij zijn reputatie nog. De val van de opstandige engelen gold lang als een schoolvoorbeeld van het romanisme: kunst uit de Nederlanden geïnspireerd door de Italiaanse renaissance. De engelen in het bovenste register doen inderdaad denken aan schilderijen van Raphael en Michelangelo. Floris bestudeerde hun werk en de kunst van de klassieke oudheid tijdens zijn studieverblijf in Italië (1541/1542-1545). Hoewel zijn stijl duidelijk refereert aan renaissancekunst, doet hij veel meer dan louter hernemen. In deze Val van de opstandige engelen zijn ook elementen uit de noordelijke traditie verwerkt. De fantasiewezens lijken bijvoorbeeld geïnspireerd door het werk van Jheronimus Bosch. De zevenkoppige draak is dan weer gebaseerd op een prent van Albrecht Dürer. In de avond van 20 augustus 1566 brak in Antwerpen de Beeldenstorm uit. Een meute van 200 calvinisten drong de Onze-Lieve-Vrouwekerk binnen en sloeg er schilderijen en beelden kapot. Er ging toen, en ook nog de dagen nadien, ontzettend veel religieuze kunst verloren. Dit altaarstuk bleef als een van de zeldzame religieuze werken van vóór 1566 bewaard. De lotgevallen van het schilderij in de volgende jaren illustreren de turbulente geschiedenis van het 16de-eeuwse, door godsdienstoorlogen geplaagde Antwerpen. Na de Beeldenstorm was er in de stad korte tijd vrijheid van religie (1566). Het schilderij stond toen waarschijnlijk opgeslagen bij de Schermers. In 1567 kwam de hertog van Alva voor Spanje orde op zaken stellen in de Nederlanden. Het protestantisme werd ten strengste verboden en er werd bevolen de kerken opnieuw te decoreren. De Schermers installeerden toen opnieuw een schilderij op hun altaar in de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal, waarschijnlijk deze Val van de opstandige engelen. In 1576 brak de Spaanse Furie uit, waarna de Nederlanden zich tegen de Spaanse kroon keerden en Antwerpen een calvinistische republiek werd. In 1581 beval het stadsbestuur om alle beelden uit kerken te verwijderen én ze te verkopen (de Stille Beeldenstorm). De Schermers bewaarden hun altaarstuk echter in hun gildehuis. In 1585 veroverde Spanje Antwerpen opnieuw en ook deze keer volgde snel het bevel om de kerken weer te ‘vullen’. Zo belandde De val van de opstandige engelen opnieuw op het altaar van de Schermers. Oorspronkelijk was dit een drieluik. Op het ene zijluik stond de hoofdman van het gilde en ook het andere was waarschijnlijk een portret. Het is onduidelijk wanneer de luiken verdwenen zijn. Het centrale paneel werd voor het eerst als alleenstaand werk vermeld toen de Schermers tussen 1640 en 1660 een nieuwe altaaromlijsting lieten maken. De val van de opstandige engelen bleef in de kathedraal tot 1794, toen Frankrijk het confisqueerde voor het Musée Central in Parijs. Na de restitutie in 1815 kwam het in het KMSKA terecht.

Iconclass:

11G183 de aartsengel Michaël (vaak in harnas met zwaard of lans)