Laatste Oordeel en de zeven werken van barmhartigheid

Vervaardiger:

Bernard van Orley (peintre)

Periode:

n/a

Datering:

(1517-1525)

Instelling:

Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen

Type:

schilderij, painting en peinture

Subtype:

drieluik

Materiaal:

hout

Onderwerp:

Religieuze voorstellingen

Dimensies:

248 × 406 cm

Inventarisnummer:

741-745

Beschrijving:

Dit imposante triptiek werd in 1517 of 1518 door de Antwerpse Armenkamer besteld bij de Brusselse kunstenaar Bernard van Orley en in 1524 of 1525 in hun kapel in de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal van Antwerpen geplaatst. In de vorm van de zeven werken van barmhartigheid toont het de filantropische activiteiten die de aalmoezeniers in dienst van God verrichtten. Het was tenslotte Christus die zei: "Toen u dit voor één van mijn minste broeders hebt gedaan, deed u het voor mij" (Mattheus 25, 40). Tegelijkertijd maant het altaarstuk de aalmoezeniers aan om deugdzaam te leven. Ook over hen zal immers bij het einde der tijden een laatste oordeel geveld worden. Op de buitenzijden van de luiken zijn de heiligen Stefanus, Hiëronymus of Marcus, Laurentius van Rome en Elisabeth van Hongarije weergegeven. Zij vormen een toonbeeld van barmhartigheid door de armen geld en kleding aan te reiken. Het triptiek heeft nog zijn originele lijst al is de afwerklaag daarvan aan de binnenzijde vernieuwd. Op het midden paneel zien we Christus op een regenboog. Hij velt een oordeel over de mensen op basis van hun daden daarbij geholpen door de aartsengel Michael die op een balans de zielen weegt. Onderaan herrijzen de doden. Links zien we de uitverkorenen die opgenomen worden in het paradijs en rechts de verdoemden die door een engel naar de hel geleid worden. Daartussenin wordt het zevende werk van barmhartigheid weergegeven: het begraven van de doden. De overige zes werken zijn voor een decor van Italiaanse Renaissance architectuur afgebeeld op de zijluiken. Op de voorgrond van het linkerluik worden de dorstigen gelaafd door twee aalmoezeniers. Daarachter wordt een man met open armen ontvangen, een verwijzing naar het verlenen van onderdak aan de daklozen. De vrouw met brood in haar schort refereert aan het voeden van de hongerigen. Op het rechterluik worden op de voorgrond de naakten gekleed, op het middenplan de zieken verzorgd en op de achtergrond de gevangen bezocht en, in dit geval, zelfs vrijgelaten. De kleding van de misvormde bedelaar rechtsonder op de voorgrond van het rechterluik en van de dorstige man op het linkerluik is opmerkelijk. Zij dragen kostbare, onbeschadigde rode brokaten mantels terwijl de anderen in evident versleten kleren gekleed gaan. Mogelijk wordt hier duidelijk gemaakt dat het noodlot iedereen, arm en rijk, kan treffen. Dat zou tevens een waarschuwing kunnen zijn voor de aalmoezeniers, die uit de sociale top van Antwerpen afkomstig waren. Een wolkenband die over de volledige breedte van het triptiek loopt verdeelt de compositie in een hemels rijk aan de bovenkant en een aards rijk aan de onderkant. Op het middenpaneel is de hemelse zone helemaal gevuld met engelen. Op de zijluiken zien we links Maria en rechts mogelijk Paulus, beiden vergezeld door zes apostelen. Als bemiddelaars prijzen zij de goede werken van de mens bij Christus aan om zo de rechter in zijn oordeel milder te stemmen. In deze compositie wordt wel de invloed van Raphael’s Disputa gezien maar het is zeer onwaarschijnlijk dat Van Orley diens fresco in de Stanza della Segnatura in Vaticaanstad zelf gezien heeft. Misschien kende hij het werk via tekeningen of prenten of had Raphaels assistent Tomasso Vincidor, die enige tijd in Brussel verbleef, studies ervan meegenomen naar de stad waar Van Orley woonde en werkte. Ook de invloed van Raphaels kartons voor de tapijtreeks Handelingen van de Apostelen die vanaf 1516 in Brussel aanwezig waren of van een tapijtontwerp van Raphael’s leerling Giulio Romano is geopperd maar moeilijk met zekerheid vast te stellen. Dat Van Orley’s werk beïnvloed werd door de Italiaanse kunst is echter duidelijk. In dit altaarstuk komt dit tot uiting in de figuren, hun houdingen, de architectuur en de manier waarop ruimte gesuggereerd wordt.

Iconclass:

11V de (zeven) werken van barmhartigheid